Hôm trước, tôi ngồi uống cà phê với đứa bạn thân vừa mới mua nhà. Nó băn khoăn hỏi: “Mày ơi, giờ bố mẹ mình ở quê, bọn mình ở thành phố, căn hộ chung cư bé tí. Theo mày, có nhất thiết phải lập một bàn thờ gia tiên không? Mình vẫn nhớ ơn ông bà, vẫn cúng giỗ đầy đủ, nhưng không gian chật hẹp quá…”. Câu hỏi của nó khiến tôi suy nghĩ mãi. Thật ra, có lẽ không ít người trẻ chúng ta, trong nhịp sống hiện đại, cũng từng tự hỏi: Bàn thờ gia tiên có thật sự bắt buộc không?
Tôi không phải một nhà nghiên cứu văn hóa, chỉ là một người con Việt lớn lên giữa hai luồng suy nghĩ: truyền thống từ gia đình và sự thực dụng của cuộc sống thường ngày. Và đây là những gì tôi đúc kết được, sau nhiều lần trăn trở.
Góc Nhìn Truyền Thống: Không Chỉ Là “Bắt Buộc”, Mà Là “Cần Thiết”
Nếu hỏi các cụ ngày xưa, câu trả lời chắc chắn là “Có”. Nhưng chữ “bắt buộc” nghe có vẻ nặng nề, ép buộc. Với ông bà ta, việc có một bàn thờ gia tiên trong nhà là điều đương nhiên, như việc phải có mái che, có bữa cơm gia đình vậy.
- Là Nơi “An Vị” Cho Linh Hồn Tổ Tiên: Quan niệm “sự tử như sự sinh” ăn sâu vào tiềm thức. Tổ tiên mất đi nhưng cần một nơi để trở về, để con cháu hương khói, phụng dưỡng. Không có bàn thờ, người ta sợ ông bà phiêu bạt, không nơi nương tựa.
- Là Trách Nhiệm, Là Chữ “Hiếu” Cụ Thể: Lập bàn thờ là cách con cháu thực hành chữ hiếu một cách thiêng liêng nhất. Nó là lời cam kết, là sự tiếp nối, báo cáo với tổ tiên về những gì đang diễn ra trong gia đình. Một ngôi nhà không có bàn thờ, trong góc nhìn xưa, có thể bị xem là “bất hiếu”, thiếu đi chỗ dựa tâm linh.
- Là Trung Tâm Gìn Giữ Gia Phong: Bàn thờ là nơi ghi dấu gia phả, lịch sử gia tộc. Nó nhắc nhở mọi thành viên về cội nguồn, về những bài học, kỷ cương của dòng họ.
Như vậy, trong văn hóa truyền thống, bàn thờ không đơn thuần là vật dụng. Nó là một phần tất yếu của một gia đình Việt trọn vẹn.
Góc Nhìn Hiện Đại: “Tâm Thành” Quan Trọng Hơn “Hình Thức”?
Cuộc sống ngày nay khác xưa nhiều. Chúng ta sống trong những căn hộ chung cư diện tích khiêm tốn, nhiều bạn trẻ sống độc thân, hoặc các gia đình nhỏ xa quê. Việc bố trí một bàn thờ lớn, đầy đủ “ngũ sự” trở nên khó khăn. Liệu có thể linh hoạt?
Tôi nghĩ là có. Và tôi thấy nhiều gia đình trẻ đang làm rất tốt điều này. Họ giữ cái “cốt” mà buông bớt cái “vỏ”.
- Không Gian Nhỏ? Hãy Tận Dụng “Góc Tâm Linh”: Không cần một bàn thờ đồ sộ, bạn hoàn toàn có thể tạo một kệ thờ nhỏ, trang trọng trên cao, ở một góc phòng khách hoặc phòng riêng tư, yên tĩnh. Một bát hương nhỏ, một bức ảnh, một lọ hoa và ly nước thanh tịnh là đủ. Quan trọng là nơi đó được giữ sạch sẽ và dành riêng cho việc thờ cúng.
- “Bàn Thờ Di Động” Trong Trái Tim: Với những người thường xuyên di chuyển, thuê trọ, việc lập bàn thờ cố định là bất khả. Nhưng vào ngày rằm, mùng một, giỗ chạp, họ vẫn có thể bày biện một mâm cúng đơn giản, thắp một nén nhang. Hành động tưởng niệm đều đặn mới là điều then chốt.
- Cốt Lõi Là Sự Tưởng Nhớ Và Lối Sống: Theo tôi, điều khiến tổ tiên an lòng nhất không phải là bàn thờ to hay nhỏ, mà là con cháu sống tốt, sống có đạo đức, hòa thuận và biết hướng về cội nguồn. Một gia đình dù có bàn thờ lớn nhưng con cháu bất hòa, làm điều xấu, thì liệu có ý nghĩa?
Vậy, Cuối Cùng Có “Bắt Buộc” Không?
Tôi sẽ không dám đưa ra câu trả lời tuyệt đối thay cho bạn. Nhưng tôi nghĩ thế này:
Nếu được, hãy cố gắng có một không gian thờ cúng, dù nhỏ. Bởi nó là vật thể hữu hình cho tình cảm vô hình của chúng ta. Nó là điểm tựa tinh thần mỗi khi ta gặp khó khăn, muốn thầm thưa chuyện với ông bà. Nó là bài học trực quan để dạy cho con cháu sau này về lòng biết ơn.
Nếu thực sự không thể, đừng quá áy náy. Hãy biến tâm mình thành một “bàn thờ di động”. Hãy sống tử tế, nhớ về tổ tiên với lòng thành kính, và thực hiện nghi thức thờ cúng một cách linh hoạt, phù hợp với hoàn cảnh. Ông bà ta vốn rất bao dung, chắc chắn sẽ thấu hiểu cho những khó khăn thực tế của con cháu.
Tóm lại, với tôi, “bàn thờ gia tiên” không còn là sự bắt buộc cứng nhắc về mặt vật lý, mà là sự cần thiết trong đời sống tâm linh. Nó có thể được thể hiện bằng nhiều hình thức khác nhau, miễn sao xuất phát từ một trái tim thành kính và một tấm lòng hiếu thảo. Bạn nghĩ sao về điều này?